«هرچه مردم میگویند یا حقیقت است یا دروغ. چیزی میانۀ این دو وجود ندارد.»
قتل در قطار سریعالسیر شرق٫ آگاتا کریستی
زمانی که نام داستان جنایی، خاصه از نوع کارآگاهیاش به گوش میرسد ۲ نام بیش از همه خودنمایی میکنند: آرتور کانن دویل[۱] و آگاتا کریستی[۲]. دو نویسندهای که نه تنها بهشدت پرکار بودند، بلکه به نوعی در زمینۀ خود پیشگام هم بودند. طبیعتاً پیش و پس از آنان، نویسندگان زیادی دست به نوشتن و طبعآزمایی در زمینۀ داستانهای کارآگاهی و جنایی زدند اما به آثار و اثرات این دو نویسنده بیش از همه پرداخته شده. به حدی که برخی لقب پادشاه کارآگاهان[۳] را برازندۀ آرتور کانن دویل دانستهاند و همگان آگاتا کریستی را با نام ملکۀ جنایت[۴] میشناسند.
در این نوشتار سری به اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ میلادی میزنیم. زمانی که داستانهای کارآگاهی به اوج و شکوفایی خود رسیدند و عصر طلایی[۵] را رقم زدند. پس سری به لندن ویکتوریایی[۶] میزنیم و از میان آتش جنگ جهانی اول[۷] خود را به معماهای دنج[۸] در خانههای اعیاننشین در ییلاقات انگلیسی میرسانیم.
چرا داستانهای کارآگاهی محبوب شدند؟
هر سبک و گونۀ ادبی زادۀ زمانه و جریانهای روزِ خود است. یک روند طبیعی که در مسیر رشد و گسترش پیش میرود. وقایع اجتماعی بر نویسندگان تاثیر میگذارند، نویسندگان مختلف چیزهایی به سبکهای روایی میافزایند یا قوانینی را تغییر میدهند و اینگونه میشود که تکنیکها و زیرگونهها مدام متحول میشوند.
داستانهای کارآگاهی در قرن ۱۹ میلادی، به مددِ مُد شدنِ گوتیک پایشان به دنیای داستانها باز شد. البته که این مدل از داستانها تازه نبودند و نمونههای اولیۀ آنها را میتوان در اعصار مختلف یافت. اما در قرن ۱۹ داستانهای کارآگاهی با ساختاری تازه در قالب داستانهای کوتاه و رمان پا به میدان گذاشتند.
داستانهای کارآگاهیِ اولیه حالوهوای گوتیک بیشتری داشتند اما با پیشروی و مستقل شدن این گونه از داستان، که تحت تأثیر رشد علمی و انقلاب صنعتی[۹] بود، فضاسازی هم تغییر کرد. ابتدای قرن ۲۰ میلادی همزمان است با جنگ جهانی اول. واقعهای که جهان را زیروزبر کرد و در این میان داستانهای معمایی و کارآگاهی توانستند جای خود را هرچه بیشتر میان خوانندگان باز کنند. پیش از اینکه به قرن ۲۰ میلادی بپردازیم بهتر است چند قدمی عقب برویم و به سلطان قلبِ کارآگاهیپسندها، جنابِ شرلوک هلمز[۱۰] و داستان خلقتش بپردازیم.
شرلوک هلمز آغازگرِ مسیری نو
سر آرتور ایگناتیوس کانن دویل[۱۱]، دومین بچه از میان ده بچه بود که در خانوادهای اسکاتلندی در ادینبورگ[۱۲] به دنیا آمد. تحصیلات آکادمیکش، لیسانس پزشکی بود و در همین ایام با استاد معروفش، جوزف بل[۱۳]، آشنا شد. طبق گفتههای خودِ کانن دویل، قدرت استاد بِل در مشاهده و استنتاج الگویی شد برای خلق شخصیت شرلوک هلمز.
کانن دویل دو سال بعد از فارغالتحصیلیاش در سال ۱۸۸۷ اولین داستان از شرلوک هلمز را منتشر کرد: اتود در قرمز لاکی[۱۴].
آرتور کانن دویل از نویسندگان زیادی مانند ادگار آلن پو[۱۵]، امیل گابوریو[۱۶]، ریدر هاگارد[۱۷] و رابرت لویی استیونسن[۱۸] تأثیر پذیرفته. او هر کدام از عناصر روایی مانند شیوۀ روایت، شخصیتپردازی، ماجراجویی، معماسازی، استفاده از علم، فضاسازی و روش کارآگاه در حل معما را از آنها وام گرفته و در ۴ رمان و ۵۶ داستان کوتاه کارآگاهی با چنان تأثیری خلق کرده که بر نویسندگان پس از خود از جمله آگاتا کریستی تأثیر گذاشته.
شرلوک هولمز که بود؟
ویلیام شرلوک اسکات هولمز[۱۹] به گفتۀ خودش تنها کارآگاه مشاور[۲۰] دنیاست. کارآگاهی که در حل پروندهها به مردم و نیروی پلیس خدمات مشاوره ارائه میدهد.
شرلوک یک ماشین حل معماست که تنها پیچیدهترین معماها توجهش را جلب میکنند. تحصیلاتش چندان مشخص نیست و دانشش از علوم مختلف به همان میزانی است که در کشف و حل جرم به دردش بخورد. اهل دود و تزریق است، ویولون مینوازد، در تیراندازی، مشتزنی و تغییر چهره استاد است. اهل عاطفه نیست اما بیعاطفه هم نیست و از روانشناسی و توجه به انگیزههای مجرمان غافل نیست.
شرلوک مشاهدگری دقیق است که با تحلیلهای منطقی به حل پروندهها میپردازد. روش تحلیلی او روش استنتاجی[۲۱] است. هلمز با جمعآوری شواهد و تحلیل آنهاست که به نتیجهگیری منطقی میپردازد. شیوهای که امروزه در داستانهای کارآگاهی به عنوان یک استاندارد شناخته میشود. نگاه تیزبینانۀ هلمز و توصیف دقیق و جزئیِ صحنۀ جرم در این داستانها باعث میشود مخاطب بتواند هرچه بیشتر درگیر جهان داستان شود.
هلمز یک یارِ غار دارد و آن کسی نیست جز دکتر جان واتسون[۲۲]. همراه وفاداری که نه تنها با همراهیاش شرلوک را در حل معما یاری میکند بلکه راویِ داستانهای او نیز هست.
البته که ویژگیهای سبکی و روایی کانن دویل به همینجا ختم نمیشود، اما در کل میتوانیم بگوییم که کانن دویل و ماجراهای شرلوک هلمز نقطۀ بلوغ داستانهای کارآگاهی بودند. بلوغی که خیلی زود به شکوفایی رسید.
عصر طلایی دورهای میان دو آشوب
قرن ۱۹ میلادی به انقلاب صنعتیاش معروف است. تحولاتی که در علم و صنعت پدید آمد و بشر را وارد دنیای تازهای کرد. دورهای که نویسندگانی مانند مری شلی[۲۳] را نگران رشد لجام گسیختهٔ علم میکند تا اثری چون فرانکنشتاین[۲۴] بیافریند.
اواخر قرن ۱۹ داستانهای کارآگاهی که شکلی تغییر یافته از داستانهای معمایی و ترسناکِ گوتیک بودند به قلم نویسندگانی چون آلن پو و بعدتر آرتور کانن دویل محبوبیت یافتند. شرحِ ماجراهای کارآگاهی که مردِ علم است و زادهٔ عصر روشنگری که تعقل را ارجح میداند.
از شرلوک میرسیم به قرن ۲٠ میلادی. دورهای که دود کارخانجات بیشتر میشود و زندگیِ بشر را وارد دورِ تندِ مصرف و التهابِ تولیدِ بیشتر میکند. مدرنیسم پا میگیرد و زندگیِ انسان مدرن با بلایی به نام جنگ جهانی اول گره میخورد.
پس از جنگ جهانی اول داستانهای کارآگاهی دورهای به نام عصر طلایی را رقم زدند. عصری که نویسندگانی چون آگاتا کریستی و دوروتی ال. سایرز[۲۵] با نوشتن روایتهایی مهیج و سرگرمکننده به خوانندگان اجازه دادند ذهن خود را از ویرانیهای جنگ دور کنند و در یک سفر جادویی به همراه کارآگاهانی تیزهوش از پس مشکلِ جنایت برآیند و حسی از در دست داشتن کنترل را تجربه کنند.
در میانهٔ دو جنگ جهانی، بشری که به دنبال آرامش بود مجذوبِ معماهای دنج در ییلاقات انگلیسی، تبدیل شد به کارآگاهی صندلینشین که فرصت کشف و حل و آگاهی را با پایانی خوش میچشید.
ملکۀ جنایت و معماهای دنجش
آگاتا کریستی با نام اصلی آگاتا مری کلاریسا میلر[۲۶] بچۀ کوچک یک خانوادۀ مرفه در انگلستان بود. در جنگ جهانی اول تجربۀ حضور در بیمارستان و داروخانه را داشت که همین دستمایهای شد برای پرداختن چندین پروندۀ مسمومیت در داستانهایش. او بیش از ۶۶ رمان جنایی، ۱۴ مجموعه داستان کوتاه و ۱۶ نمایشنامه نوشت که ۲ شخصیت ماندگار را به جهان ادبیات عرضه کرد: جناب آقای هرکول پوآرو[۲۷] و سرکارخانم جین مارپل[۲۸].
کارآگاهان سنوسالداری که از طبقات بالایند و تمام پروندههایشان هم در ارتباط با افراد سطح بالای جامعه است. پوآرو شخصیتی وسواسی و دقیق دارد که به سلولهای خاکستریاش مینازد و با دقتِ وسواسگونهاش سرنخها را کنار هم میچیند. خانم مارپل اما زن تنهایی است که با تکیه بر شمِّ پیرزنانه و توجه به طبیعتِ ذاتِ بشری، از کار آدمها سر در میآورد و میتواند بفهمد چه ریگی به کفش چه کسی است.
کریستی اولین کتابش را در سال ۱۹۲٠ با نام ماجرای اسرارآمیز در استایلز[۲۹] منتشر کرد. ماجرایی که هرکول پوآرو برای اولینبار در آن ظاهر میشود. اولین حضور خانم مارپل هم در یک داستان کوتاه با نام باشگاه سهشنبه شب[۳۰] است که در سال ۱۹۲۷ منتشر شد.
روایتپردازی کریستی چند ویژگی خاص دارد: پِیرنگهای دقیق و پیچیده، پایانهای غافلگیرکننده، شخصیتپردازی قوی و نثر ساده. کریستی اجازه میدهد در دنیایِ دنجِ افراد متمولِ انگلیسی غرق شویم و هیجانِ ناشی از حل معما را در فضایی بی خشونتِ آشکار بچشیم.
[۱] Arthur Conan Doyle، پزشک و نویسندۀ اسکاتلندی
[۲] Agatha Christie، نویسندۀ بریتانیایی
[۳] King of Detectives
[4] Queen of Crime
[5] Golden Ages، شامل سالهای ۱۹۲۰ تا ۱۹۴۰ که میانۀ دو جنگ جهانی است
[۶] Victorian era، دورۀ سلطنت ملکه «الکساندرینا ویکتوریا» که از حدود میانۀ قرن ۱۹ میلادی آغاز شد و اوج انقلاب صنعتی در انگلستان بود.
[۷] World War1، یک جنگ بینالمللی که از ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ بهطول انجامید.
[۸] Cozy Mystery، نوعی داستان معمایی
[۹] Industrial revolution، دورهای از قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی که دگرگونیهای بزرگ در صنعت، کشاورزی، تولید و ترابری رخ داد.
[۱۰] Sherlock Holmes
[11] Sir Arthur Ignatius Conan Doyle
[12] Edinburgh، پایتخت اسکاتلند
[۱۳] Joseph Bell، پزشک و جراح اسکاتلندی در قرن ۱۹ میلادی
[۱۴] اتود در قرمز لاکی | نوشتۀ آرتورکانن دویل | ترجمۀ مژده دقیقی | نشر هرمس
[۱۵] Edgar Allan Poe، نویسنده، شاعر، ویراستار و منتقد ادبی آمریکایی، پدر داستانهای کارآگاهی
[۱۶] Émile Gaboriau ، نویسنده، رماننویس، روزنامهنگار فرانسوی و از پیشگامان داستانهای کارآگاهی (داستان موسیو لکوک)
[۱۷] H. Rider Haggard، نویسنده و رماننویس بریتانیایی، بنیانگذار سبک ادبی «جهان گمشده»
[۱۸] Robert Louis Stevenson، نویسندۀ اسکاتلندی و خالق داستانهایی همچون »جزیرۀ گنج» و «مورد عجیب دکتر جکیل و آقای هاید».
[۱۹] William Sherlock Scott Holmes
[20] consulting detective
[21] Deductive reasoning
[22] John H. Watson
[23] Mary Shelley، نویسنده و رماننویس انگلیسی
[۲۴] فرانکنشتاین | نوشتۀ مری شلی | ترجمۀ علی اسلامی | نشر گویا
[۲۵] Dorothy Leigh Sayers، رماننویس جنایی، نمایشنامهنویس، مترجم و منتقد انگلیسی
[۲۶] Agatha Mary Clarissa Miller
[27] Hercule Poirot
[28] Miss Jane Marple
[29] ماجرای اسرارآمیز در استایلز | نوشتۀ آگاتا کریستی | ترجمۀ رویا سعیدی | نشر هرمس
[۳۰] سیزده معما | نوشتۀ آگاتا کریستی | ترجمۀ مهوش عزیزی | نشر هرمس